O lekcjach z poezją raz jeszcze.


 

Doświadczenie braku sympatii dla poezji nie jest dla nauczycieli polonistów obce ani sporadyczne. Można zaryzykować stwierdzenie, że uczniowie poezji po prostu nie lubią. Obserwacja zainteresowań czytelniczych w skali kraju daje podstawy do rozszerzenia tej prawdy - dla większości ludzi poezja jest obojętna i niezrozumiała.
Nasuwa się więc pierwsze pytanie: z czego wynika powszechny brak sympatii dla poezji? Przeniesione do rzeczywistości szkolnej pytanie to brzmiałoby następująco: co powinien uczynić polonista, by uczniowie polubili lirykę i stali się jej świadomymi interpretatorami?
Z zasady nie lubi się tego, czego się nie zna. Oswajając poezję, warto zadać na lekcji pytanie: czym jest poezja? Najprawdopodobniej okaże się, iż ,,zjawisko" jest nie do zdefiniowania.
Wisława Szymborska to pytane także pozostawia bez odpowiedzi-,,niejedna chwiejna odpowiedź na to pytanie już padła [...] ja nie wiem i nie wiem i trzymam się tego jak zbawiennej poręczy".
Budując definicję poezji na użytek szkolny, można wyjść od podziału literatury na poezję i prozę. Poezja jest mową zorganizowaną-podstawą organizacji wiersza jest wers, powtarzalność wersów jest źródłem określonego rytmu, dodatkowo tekst scalają rymy. Niezbędnym elementem poezji jest zagęszczony poetycki język obfitujący w środki poetyckiego wyrazu.
Wszystko to służy zadziwieniu odbiorcy, zainteresowaniu go prezentowaną problematyką.
Stwierdzenie, iż poezja jest zaszyfrowanym komunikatem i ambitnym zadaniem do rozwiązania dla odbiorcy, rodzi następne pytanie: dla kogo piszą poeci? Jakim czytelnikiem są najbardziej zainteresowani?
Wolno przypuszczać, że bardziej interesuje ich odbiorca reagujący emocjonalnie, nawet spontanicznie i intelektualnie niż skupiający się na pedantycznym rozłożeniu ich dzieła na elementy podstawowe. Każdy uczeń jest z obowiązku (przymusu?) czytelnikiem poezji, pragnieniem wszystkich nauczycieli polonistów jest, by każdy uczeń został miłośnikiem poezji.
Radząc polonistom, jak rozwijać zainteresowania uczniów poezją, Bortnowski proponuje cztery aspekty czytania wierszy na lekcjach języka polskiego:

- czytać, by zastanowić się nad światem, nad przyrodą, nad człowiekiem, by przekroczyć banalność, odkryć komplikację znaczeń (nazywa to sferą intelektu),

- czytać, by przeżyć coś, poddać się nastrojowi, egzaltacji, tęsknocie, miłości, nienawiści, podziwowi (to sfera uczuć),

- by rozwinąć wyobraźnię, wyrwać się z rutynowych skojarzeń (sfera imaginacji),

- by zobaczyć, jak funkcjonuje w poezji słowo, jak się różnicuje, przeistacza, podporządkowuje rytmowi, tworzy figury i jak te zabiegi wpływają na rozumienie i przeżywanie tekstu (sfera tworzywa).

Mimo napotykanych trudności, takie zorganizowanie ,,czytania poezji" zaowocuje interpretacją najbardziej prawdopodobną i głęboką.
Stanisław Bortnowski przestrzega jednak: ,,Celem lekcji poświęconych poezji nie może być mówienie o wierszu językiem wyspecjalizowanym [...] Przez wieki nie znano pojęcia podmiotu lirycznego, ale kochano i rozumiano poezję".
Nie ma żadnego oficjalnego podziału na poezję bardzo łatwą, średnio trudną i itd. Odbiór tekstu poetyckiego wymaga od czytelnika nie tylko skupienia, ale także przygotowania. ,,Poezja jest tym, co w niej odnajdujemy, wyczytamy w niej tyle, ile mamy w sobie" stwierdza Hanna Nowak w swej książce ,,Jak polubić poezję?".
Bezradność w poezji zdarza się przecież wszystkim i nikomu ujmy nie przynosi. Uczymy się jednak poezję zrozumieć.
Bortnowski pracę z wierszem nazywa współtworzeniem. ,,Nauczanie to nie monolog, to dialog, to wymiana myśli.[...] Nawet najsłabszym mówić trzeba, że potrafią".
Nie ma jednego, ostatecznego schematu działań poświęconych poznaniu, zrozumieniu i zinterpretowaniu utworu poetyckiego. Wzorcowe interpretacje zmieniają się przecież na przestrzeni dziesięcioleci! Filolodzy zgodnie stwierdzają, iż po wnikliwej lekturze wiersza, należy dokonać jego analizy (opisania tekstu) i zbudować hipotezę (lub hipotezy) jego interpretacji, czyli pomysł (pomysły) odbiorcy na odczytanie tekstu.
Poszukiwanie hipotezy najbardziej prawdopodobnej (poprzez wnikliwe określanie funkcji, jaką pełnią w tekście elementy wyróżnione w czasie analizy), ma doprowadzić do osobistego odczytania przekazu poetyckiego i zrozumienia przesłania poety.
Analizę wiersza przywoływani poloniści traktują w sposób zróżnicowany. Bogdan Zeler w swej pracy ,,Zrozumieć poezję współczesną" zaleca wnikliwy i rzetelny opis tekstu na poziomie wersyfikacyjnym, stylistycznym, znaczeniowym, kompozycyjnym itd.
Stanisław Żak sugeruje możliwe pełny opis ,,zewnętrzny" utworu literackiego.
Bortnowski przestrzega przed dążeniem do opisania wszystkiego, przed ,,wyduszaniem" każdego znaczenia, przed monstrualnym analizami, które wykluczają porozumienie się z uczniem.
Podobne stanowisko zajmuje Hanna Nowak, stwierdzając, iż opis utworu jest niezbędną formą prowadzącą do zrozumienia dzieła literackiego, ma on jednak charakter wybitnie praktyczny, służebny wobec interpretacji.
Jako podstawowe zagadnienia do rozstrzygnięcia w analizie Bortnowski i Nowak wymieniają: określenie rodzaju liryki ze względu na obecność lub nieobecność podmiotu lirycznego, sytuacji lirycznej, środków stylistycznych, a także określenie zabiegów kompozycyjnych i ich związków z budową wiersza.
Jak wspomniano, analiza stanowi przygotowanie do interpretacji utworu, ma pozwolić przejść od danych bezpośrednio zauważalnych do znaczeń ukrytych. Poszukując interpretacji najbardziej prawdopodobnej, nie można pominąć kontekstów interpretacyjnych, gdyż właściwe znaczenie utworu ujawnia się często po umieszczeniu go w odpowiednim kontekście.
Stanisław Żak w ,,Lekcjach poezji w szkole średniej" nazywa konteksty ,,społecznymi uwarunkowaniami wypowiedzi językowej" oraz ,,wycinkiem rzeczywistości, do której odnosi się przekaz". Oczywiste stwierdzenie, iż odbiorca zrozumie wypowiedź, jeżeli będzie wiedział, co oznaczają ukryte w niej nazwy, uzmysławia, jak rozległej i rzetelnej wiedzy wymaga dokonanie dobrej interpretacji utworu poetyckiego.
Uczniowie wiedzą, że interpretacja jest przekładem z języka poetyckiego na nasz język codzienny, ale nie jest to zadanie łatwe. Poloniści (Hanna Nowak, Aleksander Nawarecki, Bogdan Zeler) stwierdzają zgodnie, że gwarancją sukcesu w takich działaniach jest czytanie gotowych interpretacji zamieszczonych w książkach różnych autorów.
Na zakończenie należy przypomnieć, iż w oswojeniu uczniów z poezją i w przekonywaniu do niej bardzo pomocne są plastyczne interpretacje.
Rysunkiem, kolorem daje się czasem wyrazić rzeczy niewyrażalne słowami. Wykonywanie prac (ilustracji do wierszy, impresji plastycznych) uwrażliwia na poezję, pomaga do niej dotrzeć. Zaowocuje to w późniejszych pisemnych pracach, gdyż uczniowie będą zwracać uwagę na koloryt, klimat wiersza, jego ,,obrazowość".
Warto także zachęcać uczniów do pisania wierszy. Często własne przeżycia dla wielu osób są wystarczającą inspiracją do tworzenia poezji. Uczeń -poeta jest miłośnikiem poezji, a więc potencjalnym dobrym interpretatorem. Osobom próbującym pisać łatwiej jest dotrzeć do zaszyfrowanych w tekście sensów, bo przecież nikt tak nie zrozumie poety-jak inny poeta.
Podjęcie w praktyce szkolnej omówionych powyżej działań ma jeszcze jeden istotny cel-uświadamia, jaki jest sens istnienia poezji, czym może być dla odbiorcy. Wykazuje, iż w pełni poezja może zaistnieć tylko w akcie odbioru. Wiersz żyje naprawdę, jeżeli jest przeżyty, doświadczony i zrozumiany przez odbiorcę.
Bez wrażliwości czytelników poezja nie może zaistnieć, lecz my-ludzie-także potrzebujemy ujętych w formę wiersza emocji i przemyśleń, jakie nam daje. Stąd zachęta do jak najczęstszego świadomego obcowania z poezją.

                          mgr Halina Boczkowska - nauczyciel BSP

Bibliografia
T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński
Czytamy utwory współczesne-Analizy, W-wa 1967
S. Bortnowski: Scenariusze półwariackie, W-wa 1997
H. Nowak: Jak polubić poezję? Ustroń 2001
Lekcje poezji w szkole średniej pod red. S. Żaka, Kielce 1993
J. Kasperek: Przygotowanie do matury z j. polskiego, Katowice 1995
B. Zeler: Zrozumieć poezję współczesną, Katowice 1995
Kanonada. Interpretacje wierszy polskich (1939-1989) pod red. A. Nawareckiego, Katowice 1999