mgr
Teresa Pieńkowska
edukacja regionalna
i zaczął się za mną przekomarzać...
(Stanisław Gola)
Pierwsze informacje o Karpatach pojawiły się w II w.
naszej ery (w literaturze obcej). U nas dopiero w XV
w. Jan Długosz w swoich "Kronikach" wspomina o Tatrach i Babiej Górze. Jednak aż
do XVIII w. góry w literaturze pojawiają się jedynie
sporadycznie.
Zainteresowanie
górami i turystyką wzrasta, gdy pojawia się dzieło naukowo-turystyczne
Stanisława Staszica "O ziemiorództwie Karpatów". Przez wiele lat służyło ono
jako przewodnik (zawierało mapy, a także opisy etnograficzne).
Prezentacje twórców związanych z Beskidami, w tym z
Beskidami Zachodnimi, należałoby rozpocząć od Wincentego Pola (1807-1872) poety, etnografa, przyrodnika.
Wincenty Pol postanowił stworzyć wielotomowe dzieło"Geografię i etnografię
Polski", stąd liczne jego podróże naukowe. Badał on górne biegi głównych rzek
wypływających z północnych stoków Karpat. Z tego też względu w 1843r. dotarł
(razem z Janem Kantym i Janem Łobaszewskim) do źródeł Odry i Wisły. W Wiśle
trafili oni na obchody święta Sobótki, a że folklor zawsze interesował W.Pola,
toteż znalazło to odzwierciedlenie w jego pracach.
W
1866r. zostaje wydana jego"Pieśń o domu naszym, gdzie odnajdujemy opisy świąt, obrzędów i obyczajów polskich, a opisy te poeta łączy ze swoim
testamentem ideowym.
Na
początku lat siedemdziesiątych XIX w. Wincenty Pol przebywał w Jaworzu, w
zakładzie przyrodoleczniczym stosowane tam są (m.in. kuracje z wykorzystaniem
żętycy). Przyczynił się on potem do popularyzacji tego uzdrowiska.
Z Beskidami związała się
również Maria Konopnicka
(1842-1910), która w 1890r. wyjechała z Warszawy na południe, by odpocząć.
Początkowo zatrzymała się w Krakowie, ale liczne wizyty, jakie jej składano
(była już wtedy znaną pisarką i poetką), przeszkadzały jej w pracy literackiej.
Postanowiła więc wyjechać do jakiejś małej
miejscowości. Myślała o Gorlicach lub Krzeszowie, ale ostatecnie wybrała Suchą
Beskidzką. Miała tu wymarzoną ciszę i spokój, były góry, a i do Krakowa ośrodka kulturalnego nie było daleko.
W
liście do córki pisze;"Sucha leży w górach
niezbyt wysokich i w części tylko lasem pokrytych, a w znaczniejszej
zbożem.
Poetka żyje tu bardzo skromnie :"Ze stacji
przynoszą
mi zupę i kawałek mięsa z jarzyną i jedno, i drugie podłe. Kosztuje to 40
centów. Herbatę robię sobie sama, bułki tylko żydowskie, ale ich nie jadam;
biorę chleb na bochenki, które przywożą konduktorzy z Żywca" donosi w
innym liście.
W późniejszych latach Konopnicka przyjeżdża
do Wisły i do Jaworza do zakładu przyrodniczego, gdzie wcześniej leczył się Wincenty Pol. Ponieważ jednak Jaworze jest już dość znane, a
więc i drogie, poetka przenosi się do Mikuszowic (obecnie dzielnica
Bielska-Białej). W tym czasie powstają jej wiersze z cyklu"Pod Beskidami".
Konopnicka zachwyca się górami, odkrywa ich piękno i urok, pisząc
:
Ani wy nie
Tatry,
Ani nie
Karpaty,
Ani po was
sokół lata,
Halny wiatr
skrzydlaty (...)
Ale wy
poklękły
Pod świerkowym
borem
Odziały się w
maj nadziei
Wiośnianym
kolorem.
Poetka odpoczywała w Beskidach Zachodnich dwa
razy, wystarczyło to jednak, by pokochała tę ziemię, góry i ich mieszkańców.
W II poł. XIX w. na śląsku Cieszyńskim mieszkał Robert
Zanibal. Jest on autorem pierwszej powieści o Ondraszku, zbójniku
beskidzkim. Zanibal był nauczycielem - -uczył w Janowicach koło Frydka
(obecnie Czechy), a więc w rodzinnej wsi Ondraszka. Pisarz zbierał o nim
legendy i podania. Powieść Zanibala"Ondraszek, dowódca zbójów ukazuje
Ondraszka jako bohatera, a nie rozbójnika. Jest to niejako jego biografia
wzbogacona o wiadomości historyczne z XVII/XVIII w. i uwagi o charakterze etnograficznym na
temat podań o zbójnikach. Zanibal zebrał i opracował także materiały
etnograficzne "Księstwa Cieszyńskiego powieści, osobliwości, lud i jego
obyczaje, śpiewy itp.
Emanuel Grim (1883-1950) � śląski poeta,
dramatopisarz, publicysta,"jegomość z Istebnej ksiądz. Napisał zbiór
wierszy"Znad brzegów Olzy. Jeden z nich"Gronie nasze, gronie obecnie jest
hymnem beskidzkich górali.
Emanuel Grim jest także autorem poematu"Ondraszek. Ta wierszowana opowieść
obejmuje całe życie tego znanego zbójnika. Po każdej z ośmiu pieśni występuje morał, stąd ton dydaktyczny tego utworu.
Z Beskidami związał się również Zygmunt Lubertowicz (1883-1958), góral
z Nowego Targu poeta, publicysta, działacz społeczny i kulturalny.
Przebywając na Podhalu, był bliskim współpracownikiem Władysława Orkana,
redagował również"Echo Tatrzańskie.
Od 1927r. zamieszkał w Bielsku i wkrótce stał
się jednym z głównych animatorów życia kulturalnego na Podbeskidziu. Zaczął
redagować"Echo Beskidzkie, powstają również jego sonety beskidzkie, które są
wyrazem jego miłości do tej ziemi :
Beskidu
letnie wieżyce, kopuły i kampanule
W przepychu
żywej zieleni, słoneczną tknięte rozkoszą,
W psalmodie
szumu wsłuchane, szczyty ku niebu podnoszą
Patrząc się na
się z podziwem, że tyle ich jest aż tyle!
Lubertowicz był profesorem w gimnazjum,
swoich uczniów"zarażał� miłością do gór i do wędrowania.
Walenty
Krząszcz
(1886-1959) � śląski pisarz ludowy, z zawodu nauczyciel.
Jako pierwszy wprowadził do literatury
niestylizowaną (a więc autentyczną) gwarę cieszyńską � powieść"Z cieszyńsko-śląskiej wsi.
Pisał również opowiadania, gawędy, humoreski.
Utwory jego ukazują zanikającą już obyczajowość wiejską i folklor cieszyńsko-beskidzki.
Są one bogatym, autentycznym źródłem wiedzy o wsi cieszyńskiej.
Emil
Zegadłowicz
(1888-1941) poeta, prozaik, dramatopisarz związany z Wadowicami i Gorzeniem
Górnym (obecnie jest tam jego muzeum biograficzne).
Zegadłowicz znany jest przede wszystkim
dzięki utworom"Zmory i"Motory."Zmory to poetycki pamiętnik okresu
dojrzewania, ale też bunt przeciwko obłudzie i zakłamaniu społeczeństwa
małomiasteczkowego.
Powieść ta wywołała skandal ze względu na
drastyczne opisy przeżyć młodego chłopca w okresie dojrzewania.
Motory skonfiskowano w 1938r.
Do beskidzkich utworów należałoby zaliczyć
jego zbiór sześciu ballad - -zatytułowany"Powsinogi beskidzkie. Poeta
ukazuje tu realistyczne opisy prac ludzi na tle przyrody Beskidów, snuje
również refleksje na temat losu człowieka. Cały cykl jest napisany gwarą.
Z kolei w"Kolędziołkach beskidzkich
wykorzystuje groteskę i ludowy humor nonsensowny.
Z inicjatywy E. Zegadłowicza powstała grupa
poetycka"Czartak� (1922r.). W wierszach poetów skupionych wokół"Czartaka
ukazane są obyczaje, sztuka, przyroda Beskidów .Z
biegiem czasu do grupy tej dołączają również Zofia Kossak-Szczucka, a także
artyści malarze i rzeźbiarze, m.in. Julian Fałat.
Zostały wydane trzy zbiory poezji wspaniale
ozdobione rysunkami i drzeworytami wykonanymi przez samych artystów. Wszyscy
oni propagowali regionalizm beskidzki, jednocześnie deklarowali antyurbanizm i
sceptycyzm wobec współczesnej cywilizacji. Często w ich twórczości występuje
stylizacja na prymityw ludowy.
E. Zegadłowicz w dzienniku w dniu śmierci napisał :"Odchodzę bez lęku, spokojnie, jakby w ciszę
Wielkiego Lasu � prawie z radością.
W 1968r. w Wadowicach odsłonięto pomnik
Emila Zegadlowicza.
Zofia
Kossak-Szczucka (1890-1968) � powieściopisarka i publicystka, wnuczka malarza Juliusza
Kossaka.
Od 1922r. pisarka mieszka w Górkach Wielkich
koło Skoczowa. Powstają wtedy jej utwory :"Nieznany
kraj,"Z dziejów śląska,"Skarb śląski,"Na śląsku. Z utworów tych emanuje
miłość do regionu śląskiego, zwłaszcza beskidzkiego.
Temat śląski pojawia się marginalnie także w
jej głównym dziele � w powieści"Krzyżowcy. Jest to wielotomowy cykl o
wyprawach krzyżowych, arcydzieło, jedna z anjlepszych polskich powieści
historycznych.
Po wojnie Zofia Kossak-Szczucka przebywała w
Londynie. Powróciła do Górek Wielkich w 1957r. Zamieszkała w dawnym domu ogrodnika
(obecnie jest tam jej muzeum biograficzne), gdyż dom, w którym mieszkała,
został spalony w czasie wojny.
Melchior Wańkowicz, jeden z przyjaciół Zofii
Kossak-Szczuckiej, tak pisał o atmosferze domu pisarki :"Z
obszernej sieni uderza chłodem i zapachem zboża, ziół, suszonych owoców i
grzybów.
Gustaw
Morcinek
(1891-1963) pisarz, publicysta, pochodził z rodziny robotniczej. Początkowo
pracował jako górnik (stąd"Łysek z pokładu Idy), potem jako nauczyciel w
Skoczowie.
Morcinek napisał powieść historyczną"Ondraszek, nad
którą pracował 20 lat. Ukazuje ona historię zbójnika
Ondraszka, jak również śląskie tradycje ludowe. Do tradycji tych sięga również w
swoich baśniach (m.in. w zbiorze"Przedziwne śląskie powiarki).
Morcinek jest autorem monografii
etnograficznej"śląsk, a także pracy publicystycznej"Ziemia cieszyńska.
Obecnie w Skoczowie znajduje się muzeum
biograficzne Gustawa Morcinka.
Jan Sztaudynger (1904-1970) poeta,
satyryk.
Od 1930r. przyjeżdża na narty do pensjonatu w
Wiśle. Jest entuzjastą"białego szaleńswa, które
zaszczepił mu jego ojciec (jeden z pierwszych narciarzy w Polsce).
U źródeł Polski to zbiór szkiców
literackich, impresji związanych z krajobrazem i mieszkańcami Beskidów.
Kantyczki śnieżne tomik składający się z
30 wierszy. Inspiracją do ich napisania stała się zima beskidzka i związane z
nią emocje.
Maria Wardas (1909-1986) � powieściopisarka,
bardzo związana z regionem ślasko-cieszyńskim. Zawsze podkreślała swój ludowy
rodowód. Często posługiwała się gwarą, nosiła również strój ludowy.
Chodziła do szkoły w Skoczowie, gdzie jej
nauczycielem był Gustaw Morcinek. On ją niejako wprowadził w świat literatury.
Jej najlepszą powieścią jest"Maryśka ze śląska (1935r.), znana również pod tytułem"Dziewczyna z chmur.
Maria Wadras pisze także cykl powieściowy
zatytułowany"Wyłom, który ukazuje dzieje wsi podbeskidzkiej na przestrzeni od
końca XIX w. Do połowy XX w.
Janina
Brzostowska
(ur. 1907) � poetka, powieściopisarka, tłumaczka.
Należała do grupy poetyckiej"Czartak, która
powstała w Wadowicach z inicjatywy Emila Zegadłowicza. Poezja Brzostowskiej ma
charakter refleksyjny, a refleksje te dotyczą zarówno świata ludzkich przeżyć,
jak i piękna rodzinnego krajobrazu :
Czołga się
płową linią grzbietów
zmierzchu cień
Nie wiadomo,
skąd nadchodzi noc
I dokąd
odszedł dzień.
Może w lasach
na Jawornicy
Skrył się i
czeka
Aż o brzasku
ponad przełęczą
Wze3jdzie
jutrzenka...
(Wioski w Beskidzie)
Paweł Łysek (1914-1978) folklorysta,
pisarz, pochodził z Jaworzynki koło Istebnej.
W dzieciństwie posługiwał się on gwarą śląsko-cieszyńską, później pisał w j. literackim, ale swoje najważniejsze
utwory napisał w języku tak silnie zdialektyzowanym, że miejscami prawie
niezrozumiałym. Do niektórych utworów dołączał nawet słowniczki!
Wydaje on swoje wspomnienia
:Z Istebnej w świat i"Poszło na marne�. W powieści"Przy granicy
(1966r.) ukazuje swoją << małą ojczyznę >> - trzy wioski:
Istebną, Jaorzynkę, Koniaków. Pisarz posługuje się tu specyficzną gwarą tych
rejonów, przedstawia tradycje ludowe, górski pejzaż. Łączy realizm z fantastyką
ludową. Autor opisuje też szczególne obyczaje, jak ten, iż narzeczony powinien
(!) sypiać w jednym łóżku z narzeczoną, ale aż do ślubu bez fizycznych konsekwencji.
W powieści ukazane są m.in."szkubaczki
(darcie pierza), na które schodzą się kobiety: Jadwiga Zwypłakana, Zuzka
Spodżłobu, Jewka Zdupnego. Wydaje kolejne powieści:"Twarde żywobycie Jury
Odcesty,"Marynka, cera Gajdosza,"Jano i jego
zbójniccy kamraci.
Łysek ukazuje odchodzącą już w przeszłość
obrzędowość i tradycje ludowe. Jego utwory to etnograficzny, historyczny i
socjologiczny dokument ginącego świata górali beskidzkich.
Stanisław Gola współcześnie żyjący poeta
z Bielska-Białej. Jego wyobraźnia poetycka i bogactwo językowe pozwala mu na
odkrywanie wciąż na nowo uroku ziemi beskidzkiej. Autor"Leśnej kolędy", do
której melodię ułożyła Marta Dobrucka-Kuboszek:
Noc nad porębą zimy białej Grudniowe
srebro na Beskidach.
W obłoku światła przędzie zwiastowanie
Wpatrzony w lasy mróz ewangelista...
Poeta w innej kolędzie wyznaje:
Tej kolędy się
uczę od lat
z biblii lasu ciągle od
nowa
kiedy zimą u progów chat
śnieg jak białe koronki z Koniakowa...
Piękno i urok Beskidów docenili nie tylko ich
mieszkańcy, nie tylko turyści, ale także twórcy, w tym pisarze i poeci. Są
wśród nich tacy, którzy wyrośli na tej ziemi, są tacy, którzy raz trafiwszy w
Beskidy, wielokrotnie do nich powracali, są wreszcie i tacy, którzy
zobaczywszy je zostali tu na zawsze i na trwałe wpisali się w ich pejzaż.
Niniejsza praca nie wyczerpuje tematu "Beskidy Zachodnie a literatura piękna".
Zebranie materiału faktograficznego nie było
łatwe, jako że nie istnieją jakiekolwiek monografie, które by prezentowały to
zagadnienie. Materiałów do pracy szukałam w rozproszonej literaturze
podmiotowej i przedmiotowej, chcąc choć w części
ukazać twórczość literacką, która związana jest z Beskidami Zachodnimi.
Chciałabym, aby moja praca stała się
inspiracją do napisania monografii ukazującej twórców literackich i ich dzieła,
które poświęcone są mieszkańcom Beskidów, ukazują ich tradycje ludowe, folklor,
a także piękno tej ziemi.
Bibliografia
1. "Emil Zegadłowicz i jego Beskidy, red. Jurczak Z., Gorzeń Górny 1996
2. "Gronie nasze, gronie, wybór i oprac. Rosner E., Bielsko-Biała 1978
3.
Jurgała-Jureczka J.,"śląsk w
życiu i twórczości Zofii Kossak-Szczuckiej, Cieszyn 2002
4.
Kucza-Kuczyńska M.,"Polskie muzea literackie, Warszawa
1986
5.
Kuncewicz P.,"Leksykon polskich pisarzy współczesnych,
t. 1, 2, Warszawa 1995
6.
Kwiatkowski J.,"Dwudziestolecie miedzywojenne",
Warszawa 2000
7. "Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, t. 1, 2, Warszawa 1984,
1985
8.
Markiewicz H.,"Pozytywizm", Warszawa 1999
9.
Rosner E.,"Beskidzkie ścieżki pisarzy", Katowice
1982
10. Rosner E.,"Konopnicka w Beskidach", Cieszyn 1996
11. Rosner E.,"O Marii Wardas bez laurki" [w:]"Kalendarz Beskidzki 1993, s. 36-38
12. Szczotka M.,"Emil, dziecko z Białej" [w:]"Kalendarz
Beskidzki 2000/2001, s. 123-124